Kategoria "pogranicze" może być traktowana w trzech podstawowych znaczeniach. Po pierwsze obejmuje ona obszar, terytorium, na którym realizuje się określony typ współżycia dwóch lub więcej grup etniczno-kulturowych. W czasach, kiedy podziały i odrębności terytorialne łączą się z układami państwowymi, pogranicze w tym znaczeniu odnosi się do państwa i obejmuje obszary nadgraniczne, obszary położone na obrzeżach państwa, z całokształtem występującej tam problematyki.

Obszar pogranicza różnicuje się zależnie od tego, czy mamy do czynienia z tak zwanym pograniczem stykowym czy też przejściowym. Na tle na ogół niewielkiego obszaru pogranicza stykowego, zasięg terytorialny pogranicza przejściowego jest przeważnie bardzo znaczny. Obejmuje całą strefę przejściową ukształtowaną w wyniku historycznego kontaktu dwu lub więcej kultur. W drugim znaczeniu pogranicze wiąże się przede wszystkim z różnego rodzaju formami współżycia między przedstawicielami dwu lub więcej grup etniczno-kulturowych. Współżycie traktujemy szeroko jako złożone ukształtowane historycznie i kulturowo formy kontaktów między grupami etniczno-kulturowymi, od skrajnej odrębności i towarzyszącej jej wzajemnej separacji do swoistej harmonii współżycia społecznego. Współżycie między grupami etniczno-kulturowymi nie jest tylko cechą pogranicza. Występuje ono wszędzie tam, gdzie istnieje zróżnicowanie etniczno-kulturowe. Jednakże współżycie międzyetniczne na pograniczach jest bardziej ukształtowane, a więc bardziej typowe i trwałe.

Współżycie społeczne na pograniczach przeważnie nie ma charakteru partnerskiego. Przeważnie większość, jaką jest grupa dominująca, narzuca swoją kulturę mniejszościom narodowym. W tej sytuacji pogranicze staje się obszarem dążeń do dominacji jednej grupy i zachowania własnych wartości kulturowych drugiej. W trzecim znaczeniu kategoria pogranicze wiąże się z nowym typem człowieka oraz właściwej mu świadomości jednostkowej i zbiorowej. Mam na myśli człowieka dwóch lub więcej kultur. Zakładamy, że zjawiska i procesy wzajemnego przenikania, nakładania się lub innych form zderzenia kulturowego kształtują w dłuższym etapie czasowym nowy typ człowieka, z właściwą mu świadomością. Trudno ją określić bliżej, ponieważ hipotetycznie występują różne typy człowieka pogranicza. Ich bliższe ustalenie możliwe jest za pomocą badań empirycznych.

Pogranicze jako kategorię badawczą wiązałbym przede wszystkim z obszarem położonym na obrzeżach państw oraz zróżnicowanym etnicznie i kulturowo. Układy etniczno-kulturowe pogranicza są zwykle bardzo trwałe. Za A. Gładyszem można stwierdzić, iż obszary pogranicza mogą być traktowane przez sąsiednie narody jako "szaniec" (obrona przed obcością), "przyczółek" (teren zdobyty jako etap do dalszej ekspansji) oraz jako "pomost" (przejście do wymiany wzajemnej wartości materialnych i duchowych). Sądzę, iż jest to ważny teoretyczny sposób badań stosunków międzyetnicznych na obszarach pogranicza. Tematyka pogranicza nie sprowadza się tylko do różnych form międzyetnicznego współżycia. Zderzenie kulturowe promieniuje na całokształt wartości, postaw i zachowań społecznych. Mają one swoje określone odzwierciedlenie w gospodarce, życiu społecznym, postawach życiowych, sympatiach, antypatiach, migracjach, w życiu politycznym. Sytuacja pogranicza rodzi też nowe wartości, postawy i zachowania, nieredukowalne do tych, jakie można spotkać w środowiskach etnicznie jednorodnych. Wyrażam przekonanie, że gromadzenie i upowszechnianie wiedzy społecznej na temat pogranicza jest społecznie ważne, konieczne z punktu widzenia wartości pluralizmu i demokracji.

Andrzej Sadowski